Οι Αμαζόνες ήταν μυθικός λαός πολεμιστριών και κυνηγών καταγόμενος από τον θεό του πολέμου, Άρη και την Νύμφη Αρμονία.
Το όνομά τους προέρχεται, κατά την κυρίαρχη εκδοχή, από το στερητικό α- και τη λέξη μαζός, που σημαίνει στήθος, επειδή ακρωτηρίαζαν ή συνέθλιβαν το δεξί στήθος τους, κάνοντάς το ατροφικό, για να διευκολύνουν το χειρισμό του τόξου [την τόξευση].
Υπάρχουν κι άλλες ερμηνείες από τα αρχαία περσικά, τα εβραϊκά, τα μογγολικά, τα γοτθικά, τα σανσκριτικά, τα αρμενικά, τα φοινικικά, και τα σλαβικά. Ανάμεσα τους υπάρχουν οι εξής ερμηνείες για τις Αμαζόνες: Απρόσιτες, Χωρίς άνδρα, Που φοράν ζώνη για να συγκρατούν το θώρακα, Που ζουν μαζί, Μόνο γυναίκες, Πολεμίστριες, Νέες, Ισχυρές, Πεσούσες, Εξαίρετες, Παρθένες, Κόρες Σελήνης, Αρχόντισσες Μητέρες, Ανδροπρεπείς γυναίκες!
ΧΩΡΟΣ ΔΡΑΣΗΣ: Ο Όμηρος, στην Ιλιάδα του, αναφερόμενος στις Αμαζόνες, τοποθετεί το χώρο δράσης τους στη Φρυγία και τη Λυκία. Όμως, μυθική πατρίδα-κοιτίδα των Αμαζόνων θεωρείτο η Θεμίσκυρα1 του Ευξείνου Πόντου, κτισμένη κοντά στις όχθες του ποταμού Θερμόδοντα. Οι Αμαζόνες έκαναν συχνά επιδρομές σε γειτονικούς λαούς αλλά και μακρύτερα, ενώ θεωρούντο οικιστές πολλών πόλεων. Στα ιστορικά χρόνια, οι Αμαζόνες και το βασίλειό τους δεν ... εντοπίστηκαν ουδέποτε, παρά τις θεωρίες του Ηροδότου ότι εκείνες είχαν βρει καταφύγιο σε βορειότερες περιοχές, ''υπέρ-Καύκασον'', μετά την ήττα τους από τον Ηρακλή, όταν εκείνος άρπαξε τη ζώνη της βασίλισσας των Αμαζόνων, Ιππολύτης. Μερικές “εκτιμήσεις” αρχαίων μυθικών συγγραφέων τοποθετούσαν άλλα βασίλεια Αμαζόνων, βόρεια της Μεσοποταμίας, αλλά και στη Λιβύη.
ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ: Στην πατρίδα των Αμαζόνων, οι άνδρες δεν επιτρέπονταν. Για τη διαιώνιση του ... είδους και μόνο, δύο μήνες την περίοδο της άνοιξης πήγαιναν και έμεναν στην περιοχή ενός γειτονικού τους λαού, των Γαργαρέων, που κατοικούσαν στα υψίπεδα του Καυκάσου και που ήταν φυσικά μια φυλή απαρτιζόμενη μόνο από άρρενα μέλη! Από τα παιδιά που αποκτούσαν από τους γείτονες, κρατούσαν μόνο τα θηλυκά. Τα αρσενικά άλλα ίσως σκότωναν κι άλλα τα έστελναν στους πατέρες τους. Για την προστασία του κράτους τους ήταν όλες τους εξασκημένες στη χρήση τόξου και ξίφους, και θεωρούνταν ισάξιες με πολεμιστές άνδρες, για το θάρρος τους και την ικανότητά τους. Οι Αμαζόνες έχουν ενεργή συμμετοχή σε πολλούς μύθους. Η δημιουργία τόσων πολλών μύθων έχει δημιουργήσει ερωτηματικά στους ερευνητές. Σήμερα, θεωρείται ότι οι Αμαζόνες δεν ήταν απλά αποκύημα της φαντασίας, αλλά ίσως ένας ιστορικός μητριαρχικός λαός.
ΑΜΑΖΟΝΕΣ ΚΑΙ ΤΡΩΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ: Οι Αμαζόνες πήραν μέρος στον Τρωικό πόλεμο, ως σύμμαχοι του βασιλιά της Τροίας Πριάμου. Για να βοηθήσουν μάλιστα τους πολιορκημένους, έστειλαν μια ομάδα τους υπό τις εντολές της βασίλισσάς τους, Πενθεσίλειας, Η ομάδα αυτή όμως αποδεκατίστηκε μετά τον θάνατο της βασίλισσας από τον Αχιλλέα. Ο Κουίντος ο Σμυρναίος αναφέρει μερικά ονόματα των Αμαζόνων συνοδών της Πενθεσίλειας: Κλώνη, Πολέμουσα, Δερινόη, Ευάνδρη, Αντάνδρη, Βρέμουσα, Ιπποθόη, Αρμοθόη, Αλκίβια, Δεριμάχεια και Θερμόδοσα η δορυκράτης.
ΑΛΛΟΙ ΚΑΤΑΛΟΓΟΙ: Καταλόγους Αμζόνων παραθέτουν ο Υγίνος2 και ο Βαλλέριος Φλάκος3. Σ΄αυτούς τους καταλόγους σημειώνουμε τα ονόματα: Οτρήρη [κορη του ανέμου Εύρου4], Ωκυάλη, Διοξίππη, Ιφινόμη, Ξάνθη, Λαομάχη, Γλάυκη, Αγαύη, Κλυμένη, Πολυδώρα, Ευρυάλη, Άρπη, Μενίππη και Θόη. Ο Ιωάννης Τζέτζης5 απαριθμεί τις Αμαζόνες που έπεσε στην Τροία: Ιπποθόη, Αντιάνειρα, Τοξοφόνη, Τοξοάνασσα, Γορτύεσσα, Φαρέτρη, Άνδρος, Ιοξεία, Οϊστρόφη, Ασπιδοχάρμη, Εχεσίμαργος, Κνημίς, Θωρική, Χαλκάορ, Ευρυλόφη, Εκάτη, Αγχιμάχη, και Ανδρομάχη η βασίλισσα. Τα περισσότερα από το ονόματα όπως βλέπουμε προέρχονται από λέξεις σχετιζόμενες με όπλα ή μάχη. Οι Βυζαντινοί επίσης συγγραφείς Ευστάθιος Θεσσαλονίκης και Στέφανος Βυζάντιος6 παρουσιάζουν μια εναλλακτική λίστα ονομάτων των Αμαζόνων που αντιμετώπισε ο Ηρακλής. Ανάμεσα σ΄αυτές νέα πρόσωπα είναι οι: Τράλλη, Ισοκράτεια, Θήβα, Πάλλα, Κοία, Κοινία, κ.ά.
ΑΛΛΕΣ ΑΜΑΖΟΝΕΣ: Από άλλες πηγές μαθαίνουμε τα ονόματα διαφόρων σημαντικών Αμαζόνων, πολλές από τις οποίες θεωρούνται οικίστριες διαφόρων πόλεων. Έτσι γνωστή είναι η Κύμη, που έδωσε το όνομά της στην πόλη της Κύμης7 στην Αιολία [Μ. Ασία]. Η Έφεσος, κατά την μυθολογία ήταν Λύδια Αμαζών που ήταν η ιδρυτής της ομώνυμης πόλης αλλά και η πρώτη, σύμφωνα με την πλειοψηφία των αρχαίων συγγραφέων, που τίμησε εκεί την Άρτεμη ως πολιούχο [Εφεσία Άρτεμις]. Γνωστή είναι και η Ευρυπύλη, βασίλισσα των Αμαζόνων που ήταν επικεφαλής μιας εκστρατείας εναντίον του βασιλιά Νίνου της Βαβυλώνας [1760 π.Χ.]. Ακόμη, η Γρύνη ήταν μία Αμαζόνα, ομώνυμη του μεγάλου ελαιώνα της Μ. Ασίας [Γρυνείας] που αγαπήθηκε από τον Απόλλωνα. Η Αμαζόνα Ιππώ είναι γνωστή επειδή τιμωρήθηκε από την Άρτεμη επειδή δεν είχε εκτελέσει έναν τελετουργικό χορό προς τιμήν της θεάς. Η Λυσσίπη ήταν μια ακόμη Αμαζόνα βασίλισσα, που είχε έναν γιο, τον Τάναϊ, ο οποίος, επειδή ήταν πολεμοχαρής και περιφρονούσε τον έρωτα, τιμωρήθηκε από την Αφροδίτη και ερωτεύτηκε την ίδια του τη μητέρα. Ντροπιασμένος, έπεσε σε ένα ποτάμι και πνίγηκε και από τότε ο ποταμός αυτός φέρει το όνομά του. Η Μύρλεια, θεωρείτο οικιστής ομώνυμης πόλη της Μ. Ασίας, η οποία έγινε αργότερα γνωστή με το όνομα Απάμεια. Γνωστή είναι και η Μυρτώ, μητέρα του Μύρτιλου. Η Μυτιλήνη και η Μύρινα ήταν και αυτές βασίλισσες των Αμαζόνων. Γνωστές ακόμη υπήρξαν οι Πιτάνη και την Πριήνη, δύο διοικητές του στρατού της Μύρινας, από τις οποίες οι πόλεις Πιτάνη της Αιολίδας και Πριήνη πήραν το όνομά τους. Τέλος η Σινώπη και η Σμύρνη υπήρξαν και αυτές επιφανείς Αμαζόνες. Η Αμαζών Μελανίππη ήταν η αδελφή της Ιππολύτης. Ο Ηρακλής την συνέλαβε και απαίτησε τη ζώνη της Ιππολύτης, σε αντάλλαγμα για την ελευθερία της. Όταν η Ιππολύτη υπέκυψε στο αίτημα του ήρωα, εκείνος την αφήσε ελεύθερη.
Ο ΗΡΑΚΛΗΣ ΚΑΙ Η ΖΩΝΗ ΤΗΣ ΙΠΠΟΛΥΤΗΣ: Οι Αμαζόνες εμφανίζονται δυναμικά και στους μύθους που αφορούν τον Ηρακλή. Έτσι, η πρωτεύουσα των Αμαζόνων, Θεμίσκυρα, αναφέρεται ως χώρος δράσης κατά την εξιστόρηση των άθλων του Ηρακλή. Ο Ηρακλής βρέθηκε εκεί όταν του ζητήθηκε [ένατος άθλος] από τον Ευρυσθέα να του φέρει τη ζώνη της Ιππολύτης, τότε βασίλισσας των Αμαζόνων. Κι ενώ η Ιππολύτη φάνηκε αρχικά πρόθυμη να παραδώσει τη ζώνη, η Ήρα, μεταμφιεσμένη σε Αμαζόνα, διέδωσε τη φήμη ότι ο Ηρακλής και η συνοδεία του είχαν σκοπό να απαγάγουν την Ιππολύτη. Μετά από την ενέργεια της Ήρας, επακολούθησε αιματηρή μάχη με απώλειες και από τις δυο πλευρές στην οποία αναδείχθηκε τελικά νικητής ο Ηρακλής. Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης απαριθμεί ορισμένες εκ των Αμαζόνων που έπεσαν ηρωικά αντιδρώντας πεισματικά στα σχέδια του Ηρακλή. Αυτές ήταν οι εξής: Φιλιππίς, Προθόη, Ερίβοια, Κελαινώ, Ευρύβια, Φοίβη, Διηάνειρα, Αστερία, Τέκμησσα, Αλκίππη και Άελλα8. Στη διάρκεια αυτής της εκστρατείας, ο Θησέας, που συνόδευε τον Ηρακλή, έκλεψε μία Αμαζόνα, την Αντιόπη. Οι Αμαζόνες τότε για αντιπερισπασμό εισέβαλαν στην Αττική και πολιόρκησαν την Αθήνα, χωρίς τελικά να κατορθώσουν κάτι περισσότερο. Αντιθέτως, στις συγκρούσεις αυτές πολλές γενναίες Αμαζόνες έπεσαν ηρωικά στη μάχη.
Konstantinosa.oikonomou@gmail.com
1. Η Θεμίσκυρα λέγεται ότι ιδρύθηκε από τη βασίλισσα των Αμαζόνων Λυσίππη, προς τιμή της θεάς Αρτέμιδος. Διαβαζουμε: “Ἔστι δὲ ἡ Θεμίσκυρα πεδίον τῆι μὲν ὑπὸ τοῦ πελάγους κλυζόμενον͵ ὅσον ἑξήκοντα σταδίους τῆς πόλεως διέχον͵ τῆι δ᾽ ὑπὸ τῆς ὀρεινῆς εὐδένδρου καὶ διαρρύτου ποταμοῖς αὐτόθεν τὰς πηγὰς ἔχουσιν. ἐκ μὲν οὖν τούτων πληρούμενος ἁπάντων εἷς ποταμὸς διέξεισι τὸ πεδίον Θερμώδων καλούμενος· ἄλλος δὲ τούτωι πάρισος ῥέων ἐκ τῆς καλουμένης Φαναροίας τὸ αὐτὸ διέξεισι πεδίον· καλεῖται δὲ Ἶρις”. Στράβωνος Γεωγραφικά, Βιβλίο ΙΒ', 3.15
2. Fabulae.
3. “Αργοναυτικά”.
4. Ο άνεμος Εύρος για τους αρχαίους Έλληνες ήταν ο Ανατολικός άνεμος.
5. Ο Ιωάννης Τζέτζης [1110-1180] ήταν λόγιος, συγγραφέας και ποιητής (γραμματικός) του Βυζαντίου. Τα πολυάριθμα έργα του αποτελούν σημαντική πηγή για χαμένα αρχαία ελληνικά έργα. Ο Τζέτζης πρώτος έγραψε ποιήματα στον πολιτικό ή δημοτικό στίχο, το δεκαπεντασύλλαβο στίχο τον οποίο είναι γραμμένα τα περισσότερα ελληνικά δημοτικά τραγούδια. Στα έργα του έκανε πολυάριθμες αναφορές σε αρχαίους συγγραφείς, κάτι που κάνει τα γραπτά του σημαντικά. Από την άλλη πλευρά, πολλές από τις αναφορές αυτές έχουν γίνει από μνήμης, καθώς δεν είχε αρκετά χρήματα για βιβλία και (κρίνοντας από τα έργα που δεν έχουν χαθεί) περιέχουν ανακρίβειες. Μερικά από τα έργα του ήταν τα εξής: Ιλιακά, Τα προ Ομήρου, Τα Ομήρου, Τα μεθ` Όμηρον, Βιβλίον ιστορικής «Ιωάννου του Τζέτζου βιβλίον ιστορικόν το δια στίχων πολιτικών, άλφα καλούμενον, ων στίχων το ποσόν μυριάς μια και δισχίλιοι επτακόσιοι πεντήκονταεννέα» (ονομασμένο από μετέπειτα εκδότη “Χιλιάδες”, επειδή χώρισε τους στίχους ανά χίλιους), Θεογονία, κ.ά.
6. Ο Στέφανος ο Βυζάντιος ήταν Έλληνας συγγραφέας που έζησε στα τέλη του 5ου αιώνα και συνέγραψε το σημαντικό γεωγραφικό λεξικό με τον τίτλο Εθνικά.
7. H Κύμη (ή Φρικωνίς) ήταν αρχαία πόλη των Αιολέων στα ΒΔ. παράλια της Μικράς Ασίας. Ο Στράβων τοποθετεί την πόλη βόρεια του Έρμου ποταμού στην θέση του σημερινού Τουρκικού χωριού Namurt. Η Κύμη θεωρούταν η ισχυρότερη πόλη της Αιολικής Δωδεκάπολης.
8. Η Άελλα θεωρείτο κόρη του Άρη θεού και ήταν η γρηγορότερη από όλες τις Αμαζόνες. Μάλιστα προσωποποιούσε την ανεμοθύελλα. Η Άελλα δεν πρέπει να συγχέεται με την Αελλώ, μία από τις Άρπυιες.
